Antička pozorišta

Antičko grčko i rimsko pozorište

 Ploveći po Egeju i obilazeći znamenitosti ostrvlja, u mnogim prilikama sam imao mogućnosti da posetim i arheološka nalazišta antičkih pozorišta. U jednom trenutku mi se nametnulo pitanje zašto se pojavljuju nazivi sa pridevima grčki i rimski i da li se samo radi o istim građevinama koje nose imena po periodima svog procvata. Zainteresovan, bacio sam se na dostupnu literaturu i informacije na Internetu i redovi koji slede su saznanja o karakteristikama, sličnostima i razlikama antičkog grčkog i rimskog pozorišta. 

· Nešto o istorijatu
Na početku je potrebno, kao preduslov, imati prisutan vremenski i istorijski kontekst. Grčko pozorište se javlja oko 700. godine p.n.e. kada se u Grčkoj pozorište institucionalizuje kao deo svečanosti (festivala) u čast boga Dionizija. Počeci pozorišta kao umetničke forme datiraju oko 500. godine p.n.e, upravo u periodu kada, posle pobede nad moćnom Perzijom, dominiraju gradovi-države (polisi) među kojima centralno mesto zauzima Atina. U cilju promocije sopstvevnog kulturnog identiteta Atina “izvozi” svoje igre u brojne kolonije na Sredozemlju i, između ostalog, stižu i na tlo Rima. U početku, Rimska republika se brani od grčkog kulturnog uticaja na taj način što zabranjuje izgradnju pozorišta i odvijanje pozorišnih igara. Interesantno je, međutim, da je 345. godine p.n.e. posle velike epidemije kuge, rimski Senat uvrstio pozorište u sastav tradicionalnih svečanosti “Lectisternium” posvećenim slavi i prinošenju žrtava bogovima. Istoričari beleže da je razlog bio pružanje određene vrste utehe i zabave mladim generacijama posle strahota i umiranja koji su prethodili. No, izgradnja pozorišta je i dalje bila zabranjena mada je u kulturni život Rima pozorište ušlo kao nova i intrigantna forma. Iz tih razloga prva pozorišta u Rimu su bile drvene građevine podizane na ravnom terenu, koje bi po završetku predstave bile demontirane. Prvi pokušaji izgradnje stalnih kamenih pozorišta (doduše neuspešni) zabeleženi su 179. i 174. godine p.n.e. Zabeleženo je da je godine 154. p.n.e. jedan od rimskih konzula naredio da se sruši započeto pozorište u kamenu “jer je bilo nepoželjno i štetno za publiku”. Zabrana je trajala sve do 55. god. p.n.e. kada je rimski imerator Pompej podigao svoje čuveno Pompejevo pozorište u Rimu. U skladu sa naprednim rimskim graditeljskim veštinama Pompejevo pozorište je izgrađeno od cigala i maltera. Na ideju o izgradnji pozorišta je došao posle svoje posete Mitiliniju na Lezbosu, 62. god. p.n.e. Nažalost, tokom mog boravka na Lezbosu 2013. godine ovo pozorište je bilo zatvoreno za posete.

· Nešto o arhitekturi
Iako u arhitektonskom smislu i grčko i rimsko pozorište izgledaju veoma slično, postoje neke razlike koje ih međusobno izdvajaju. Razlike su posledica različitih istorijskih i društvenih okolnosti u kojima su ona nstajala i razvijala se. Ovde treba napomenuti da se pored ta dva tipa pozorišta može identifikovati i tip rimski modifikovanog grčkog pozorišta, koje je nastalo u periodu kada je Rim zavladao prostorima antičke Grčke i kada su postojeća grčka pozorišta modifikovana u skladu sa tradicijom rimskog pozorišta.

Osnovna razlika se može uočiti u samom lokalitetu na kome su smeštena. Grčka pozorišta su građena u prirodnom ambijentu, postavljena na padinama bregova i sa otvorenim pogledom na pejzaž koji ih okružuje. Nasuprot tome, rimska pozorišta su nastajala na ravnim osnovama sa sopstvenim temeljima na kojima su nadograđene tribine i ostali sadržaji i predstavljale su zatvorene arhitektonske konstrukcije.

Grčko pozorište (Delfi)

 Rimsko pozorište (Palmira)

Tipično, grčka pozorišta su građena za manji broj gledalaca, najviše oko 15.000, dok su rimska imala i do 40.000 sedišta. Od značaja je i to da su se grčka pozorišta odlikovala izuzetnom akustičnošću, čemu su oni pridavali veliki značaj. Imao sam zadovoljstvo da se u grčkom pozorištu u Epidaurusu nađem na najvišim tribinama u trenutku dok je jedan ruski turista, stojeći u dnu, recitovao Jesenjina. Bilo je zaista uzbudljivo i potvrđivalo akustičke veštine starih grčkih graditelja.

Sam plan pozorišta, iako naizgled podudaran, nosi u sebi i neke značajne razlike. Osnovni elementi antičkih pozorišta bili su: prostor za gledaoce 1, (grčki „teatron“, rimski „auditorijum“); prostor za hor i izvođače „orkestra“ 2; i pozornica (scena) 3.
Grčko  Rimsko
Gledalište je, pored već pomenute razlike u brojnosti sedišta, u grčkom pozorištu činio kružni, potkovičasti prsten od oko 120 stepeni ili 7/12 od punog kruga, dok je u rimskom gledaište bilo polukružno, odnosno 180 stepeni.

Orkestra je u grčkom pozorištu bilo mesto oblika punog kruga gde se nalazio hor. Uloga hora je bila da svojim pevanjem i igranjem prenese atmosferu pozorišnog dešavanja na pozornici i u njegovoj sredini se nalazio oltar bogu Dioniziju. U rimskom pozorištu orkestar je bio polukružnog oblika i s vremenom je postalo mesto na kome su sedeli odabrani, senatori i visoke zvanice.

Pozornicu su se razlikovale u toliko što je u rimskom pozorištu to bila visoka građevina sa stubovima koja je zatvarala pozorište u jednu celinu, a kod Grka, scena („skene“ – šator) je bila niža i uglavnom je služila za smeštaj i presvlačenje glumaca koji su iz nje izlazili na „proscenion“ manju platformu koji se nalazila neposredno ispred orkestre. Interesantno je da su u grčkom pozorištu „skene“ koristila za skriveni zvučni prikaz ubistava, nasilja i seksa, izvan pogleda publike, jer su te scene bile zabranjene za direktno prikazivanje. Kod Rimljana to nije bio slučaj pa su iz rimskog pozorišta nastali i amfiteatri (koloseumi) koji su dominantno sadržali nasilje (gladijatorske borbe). Zabeleženo je i da je jedan od rimskih imperatora naredio da se izvede predstava u kojoj je kompletno glumište učestvovalo u sceni realnog ljubavnog čina.

· Društvena uloga
Grčko pozorište je bila mešavina mitova, legendi, filozofije, društvenih komentara, poezije, muzike i igre. Igre su imale pedagošku ulogu u prenošenju poruka ljudima. Grčka drama koja se razvila u 5. veku p.n.e. u svom zapletu je nosila životna pitanjima, iskušenja, odnose i sl. Na isti način su i komedije i satire, koje su nastale nešto kasnije, imale fokus na ličnim i društvenim pitanjima. Početak grčke drame vezan je za Perikla, u čije vreme je po prvi put raspisano takmičenje za najbolju dramu, a što je bio sastavni deo tradicionalnih svečanosti u čast Dionizija. Kasnije će se pokazati da je Perikle, shvatajući značaj i mesto pozorišta u društvu, njega stavio u funkciju razvoja demokratije. Svečanosti su bile finansirane od strane bogatijih građana koji su za uzvrat bili oslobođeni plaćanja dela poreza.

Rimsko pozorište je bilo manje filozifsko, uglavnom komedija, zabava ali i krvoproliće i nasilje. Prihvaćeno je kao razonoda i prilika za relaksaciju posetilaca, beg od “realanog sveta”, zaborav stvarnih problema. Rimska publika je volela dobar spektakl. Volela je da gleda borbu, divila se krvavim sportovima i gladijatorskim nadmetanjima.

Rimska pozorišna produkcija je bila finansirana od strane države ili imućnih građana. Državni zvaničnici koji su bili zaduženi za pozorište (Praetor/Aedile) ugovarali su predstave sa upravnicima pozorišnih kompanija koji su bili odgovorni za sve detalje produkcije. Oni su birali i kojoj glumačkoj grupi će poveriti izvođenje predstave. To se mogu smatrati kao začeci glumačkih kompanija.

· Nešto o rekvizitima
Antičko pozorište je karakteristično po upotrebi maski. Njihova uloga je bila da se identifikuju karakteri u predstavi (mladi, stari, tužni, veseli), da se vizuelno naglasi glumački izraz ali i da gledalište bolje uoči karaktere. Pored toga, sadržale su velike otvore za usta čime se pojačavala snaga glasa. Nastale su kao potreba jer je broj glumaca bio relativno mali pa su maske omogućavale zamenu uloga sa istim glumcem. Grčke maske su bile izrađene od plute i tkanine dok su rimske bile od drveta ili mermera.

U dramama su imale prirodan izgled a u komedijama i satirama su bile ružne i groteskne.

Rimski kostimi su bili kopija grčkih. To su bile višebojne vunene tunike.

Da bi bili uočljiviji za publiku u predstavama, glumci su koristili obuću sa visokim đonovima.

U scenografiji, Grci su prvi koristili neke elemente kojima su pojačavali scenski prizor. Tu je pre svega upotreba dizalice na principu čekrka (mechane ili geranos) kojim se dočaravalo letenje aktera na sceni. Takođe, koristili su nisku platformu na točkovima (ekilema) kojom su su na scenu uvodili likovi umrlih ili bolesnih. Možda najinteresantnije je da je na listi korišćenih rekvizita bio i model falusa koji se koristio kao simbol plodnosti boga Dionizija. Ova činjenica daje i odgovor na pitanje zašto se u savremenoj grčkoj turističkoj ponudi nalazi veliki broj različitih oblika falusa.

 Glumci
Glumci su u oba pozorišta bili samo muškarci. Postojao je mit u ondašnjim pozorištima da bi pojava žene mogla usmeriti misli glumca na temu koja je izvan predstave i da bi mogli zaboraviti tekst. Ženske likove su takođe tumačili muškarci s tim da je na kostimima korišćena imitacija ženskih grudi (prosternada) ili imitacija trudničkog stomaka (progasteda).
U Grčkoj su glumci bili poštovana profesija. Učeni su od malih nogu da pevaju i igraju a učešće u pozorišnim prestavama je smatrana građanska dužnost. Glumci su bili izuzeti od vojne obaveze i dobijali su status građanina Atine.
Rimsko javno mnjenje o glumcima je bilo veoma nisko, svfrstavajući ih u isti socijalni status sa kriminalcima i prostitutkama. Mnogi rimski glumci su bili robovi i nije bilo neobično da robovlasnik bičuje glumca zbog loše odigrane uloge.

Za sam kraj - pozorište u Epidaurusu!